Filokalia, PUSTELNICTWO, • Życie monastyczne, Filokalia

Filokalia

Indeks Finanse, Finanse(1), Filozofos, Fesenjan, Fenix,

Odnośniki

Filokalia, PUSTELNICTWO, • Życie monastyczne, Filokalia

Pełny tytuł jest dłuższy: Filokalia świętych ojców neptyckich, ułożona z pism świętych i teoforycznych Ojców, w której przez duchową filozofię działania i kontemplacji, umysł zostaje oczyszczony, oświecony i udoskonalony.

Nazwa ta jest znacząca. Wskazuje, że spośród ascetycznych autorów, którzy doświadczyli Bożej obecności — stąd zwanych teoforycznymi czyli „noszącymi Boga” — zostali wybrani głównie „Ojcowie neptyczni”. Byli to duchowi mistrzowi nauczający o tym, w jaki sposób osiągnąć stan wewnętrznej czujności (gr. népsis), potrzebnej, by skupić się na obecności Boga. Czujność tę, zwaną też „uwagą” lub „strażą serca”, traktowano jako podstawę modlitwy, wręcz — całego życia duchowego.

Z tytułu wynika również, że antologia uwzględnia dwa poziomy duchowości: „działanie” (práxis) i „kontemplację” (theoría), a więc zarówno ascezę prowadząca do opanowania siebie, kontroli serca i wypracowania cnót, jak też samo zjednoczenie z Bogiem.

Bogaty zbiór tekstów duchowej tradycji bizantyńskiej, pisał Nikodem Hagioryta we wstępie, był przeznaczony „zarówno dla mnichów jak i dla świeckich”. Stanowił, po prostu, „duchową szkołę modlitwy wewnętrznej”. Chociaż powstała ona w środowisku monastycznym, w zebranych tekstach odnajdujemy jednak zapewnienia, że można ją praktykować nie tylko na pustyni i w klasztorach...

Autorzy Filokalii pragnęli, by ich praca pobudziła autentyczne życie chrześcijańskie w całym Kościele. Zakładali też, że jest ono ściśle złączone z uczestnictwem w liturgii i sakramentach. Przypominali o ascezie ciała, opanowaniu umysłu i wewnętrznym skupieniu. Głównie jednak wskazywali na wartość nieustannej modlitwy, zanoszonej w sercu do Chrystusa. Dlatego ich antologię słusznie nazywa się „sumą modlitwy Jezusowej”.

2. Etapy rozwoju duchowości filokalicznej

Filokalia przedstawia — pochodzące z IV — XV wieku — pisma około 36 autorów, podając je w układzie chronologicznym. Ilustruje w ten sposób ponad tysiąc lat rozwoju piśmiennictwa ascetyczno-mistycznego, ukazując nadto jego różne oblicza.

W dziejach tych można wyróżnić cztery główne okresy: tradycję Ojców Pustyni, synajską, studycką i atonicką. W każdym z nich dominował inny ośrodek duchowości: najpierw Egipt, później Synaj, Konstantynopol, wreszcie Góra Atos. Granice między wspomnianymi ośrodkami nie zawsze rysowały się wyraźne. Zacierały się bowiem — wskutek przenikania się kultur i duchowości — stosunkowo łatwo i szybko. Należy jednak dokonać możliwie prostej klasyfikacji, aby lepiej ukazać rozwój twórczości filokalicznej i praktyki nieustannej modlitwy Jezusowej.

2.1 Ojcowie Pustyni

Filokalię otwiera pismo zachowane pod imieniem św. Antoniego, który był pierwszym wielkim pustelnikiem egipskim. Rozpoczyna on serię pisarzy monastycznych, eremitów i ascetów, związanych przede wszystkich z Egiptem. Poza Antonim, na egipskiej pustyni przebywali — obecni w antologii — Ewagriusz, Jan Kasjan i Izajasz Anachoreta. Żył na niej Makary Wielki, któremu przydzielono pisma nieznanego autora z kręgów mesaliańskich, a także Filemon, działający w ostatnich latach przed zajęciem tych terenów przez Arabów w 640 roku. Mowa bardzo pożyteczna, przedstawiająca Filemona, stanowi swego rodzaju testament egipskiego eremityzmu. Jest to — być może nie tylko w Filokalii — ostatni bezpośredni dokument ascetyczny egipskich Ojców Pustyni.

Do antologii włączono także pisma wczesnych autorów, pochodzących spoza Egiptu. Marek Eremita, Nil z Ancyry i Diadoch z Fotyki związani byli z Azją Mniejszą, Palestyną i Grecją. Biografie tych pisarzy znane są jednak tylko szczątkowo i niezmiernie trudno jest określić ich relację do egipskich „starców”. Wyraźnie jednak czerpią oni także z doświadczeń życia eremickiego. Reprezentują podobny typ ascezy, co egipscy pustelnicy.

U początków duchowości przekazanej w Filokalii leży więc doświadczenie, które — za przykładem Jezusa — nakazywało iść na pustynię po to, by całe swe istnienie poświęcić na modlitwę i pogłębienie więzi z Bogiem. Istotą tej duchowości nie była ucieczka od świata i przeżycie pustki, lecz pragnienie wewnętrznego pokoju i samotności, przede wszystkim zaś oczyszczenie i „obudzenie” serca. Pomagało to zjednoczyć się wewnętrznie i, za łaską Ducha Świętego, dojść do wolności ewangelicznej, w której serce mogło stać się mieszkaniem Boga.

Poszczególni autorzy kładli nacisk na różne aspekty życia duchowego. Niektórzy z nich, idąc za św. Bazylim, radzą skupiać rozproszony umysł poprzez pamięć o Jezusie Chrystusie, inni proponują częste powtarzanie „aktów strzelistych”. Ewagriusz zwraca uwagę na oczyszczenie „umysłu”, w pismach Pseudo-Makarego główną rolę odgrywa „serce”. Pustelnicy zalecali trwać przy jednej formule, wymawiając ją — głośno, półgłosem, szeptem lub jedynie w myśli — w różnych okolicznościach: przy pracy, posiłku bądź spoczynku. U pustelników egipskich pojawia się temat skruchy i żalu za grzechy, Diadoch zaś podkreśla duchową pociechę, jakiej doznaje serce pod wpływem łaski Ducha Świętego.

Mimo różnicy akcentów, u Ojców Pustyni odnajdywano wzór ascezy, pokuty i modlitwy. W ich pismach, zwłaszcza Diadocha, Ewagriusza i Pseudo-Makarego, w zalążku zawarte jest też zasadnicze przesłanie Filokalii: opanowanie ciała, wewnętrzne skupienie i uwaga, oczyszczenie umysłu z wyobrażeń i myślowych namiętności, przeżycie obecności Boga, wreszcie nieustanna modlitwa skierowana do Jezusa .

2.2. Klasztor synajski: wspólnota na pustyni

Drugi okres piśmiennictwa filokalicznego, ważny w kształtowaniu się nieustannej modlitwy serca, wyznaczyła duchowość synajska.

Synaj, podobnie jak sąsiednie pustynie Egiptu, był idealnym schronieniem dla pustelników. Już w V wieku rozwijało się tam życie mnisze. Głównym jego ośrodkiem stał się klasztor, powstały za panowania cesarza Justyniana (527 — 565). Był on położony u podnóża Góry Mojżesza, na „świętym miejscu”, gdzie - według tradycji — Mojżesz rozmawiał z Bogiem w płonącym krzewie. Zwano go klasztorem „Płonącego krzewu” albo później - „Świętej Katarzyny”. Przez wieki promieniował on na cały chrześcijański Wschód, mimo iż od połowy VII wieku znajdował się w świecie muzułmańskim, daleko poza granicami Cesarstwa Bizantyńskiego.

Przejście od egipskich pustyń do Góry Synaj oznaczało przejście od eremu do wspólnoty. W klasztorze nie wystarczało mnichowi zdobywanie naturalnych cnót pustelniczych — wyrzeczenia, samotności, ciszy. Obecnie przeżywał on je wraz ze swymi braćmi i wobec nich. Ważne było wspólne ćwiczenie się w cnotach, wzajemna miłość, posłuszeństwo, panowanie nad myślami i uczuciami.

Mnisi z synajskiego klasztoru, żyjący we wspólnocie, nie porzucili jednak ideałów ducha pustelniczego, ascezy i modlitwy. Tym bardziej nie odeszli od nich eremici żyjący wokół klasztoru. Dzięki temu, na Synaju dokonała się synteza duchowości Ojców Pustyni i życia wspólnotowego.

Na Synaju powstał też nowy, by tak określić, system kontemplacji, rozwijany później na Atosie, zwany hezychazmem. Oznaczał on stan wewnętrznego wyciszenia, opanowania myśli i duchowego pokoju, będący warunkiem modlitwy i trwania przy Bogu. Poszukiwanie takiego stanu ducha stało się podstawą życia mniszego.

Do istotnych elementów hezychazmu należał kult Imienia Bożego. Nie było dziełem przypadku, że w szczególny sposób rozwinął się on na Synaju. Wszak klasztor stał w miejscu, gdzie — według tradycji, jak już wspomniałem — Bóg objawił swe Imię (Jahwe) Mojżeszowi. Tam też w specjalny sposób rozwinęła się praktyka krótkich wezwań, wyrażających wiarę w moc Imienia Jezusa.

Za ojca hezychazmu uważa się św. Jana Klimaka, w duchowości synajskiej uważanego za postać przełomową. Poznał on życie wspólnotowe w klasztorze, ale ponad pół wieku spędził w pustelni poza wspólnotą. Zasady wewnętrznego wyciszenia (hezychii) przedstawił w dziele Drabina do nieba. Ukazał w nim, poza wszystkim innym, także system ascetyczny, odnoszący się zarówno do ciała jak i umysłu.

Uczniowie Klimaka, Hezychiusz i Filoteusz, położyli jeszcze większy nacisk na pokój serca, czujność, trzeźwość w myślach, czynach i słowach, a także na nieustanną modlitwę skierowaną do Jezusa. Mniej zaś mówili, zwłaszcza Hezychiusz, o umartwieniach ciała. Miejsce zasadniczej ascezy, zmierzającej do opanowania namiętności i zdobycia cnót, zostało zastąpione przez czujność i kontrolę myśli (népsis) , związane z nieustanną modlitwą zwróconą ku Jezusowi.

W czasach Jana Klimaka żyli trzej inni autorzy VII wieku, obecni w Filokalii, działający poza Synajem. Jan, biskup z wyspy Karpatos położonej koło Krety, związany był ze szkołą synajską. Maksym Wyznawca, jeden z największych teoretyków ascezy w starożytności, pochodził z Konstantynopola, jego przyjaciel Talasjusz Afrykański pełnił zaś funkcję przełożonego klasztoru w Libii. Wszyscy, rzec wypada, zapowiadają rolę, jaka stanie się udziałem mnichów żyjących w klasztorach miejskich. Wskazują przez to, że praktyka nieustannej modlitwy, związana początkowo ze środowiskiem pustelniczym, następnie cenobitycznym, nie stroniła od miast i życia „w świecie”. Zasada ta jeszcze bardziej będzie widoczna w następnych wiekach.

2.3. Ośrodek konstantynopolitański i duchowość studycka (IX-XII w.)

Gdy w VII wieku Egipt, Palestyna i Syria dostały się pod panowanie arabskie, wzrosło znaczenie Konstantynopola, jako ośrodka życia duchowego na chrześcijańskim Wschodzie.

W cesarskiej stolicy wyróżniał się klasztor Studytów. Założony przez konsula Studiosa w 463 roku, zdobył szczególne znaczenie w VIII — IX wieku, gdy zasłużył się w obronie kultu obrazów. Zreformowany przez Teodora Studytę (759 — 826), kierował się zasadami ściśle cenobitycznymi (wspólnotowymi). Duch klasztoru różnił się od ducha Synaju akcentem położonym na „praktykę”, a więc na zasadniczą ascezę, zmierzającą do opanowania namiętności i zdobycia cnót. Klasztor miał też charakter względnie „czynny” w świecie. Mnisi zajmowali się bowiem pracą fizyczną, nauką, kopiowaniem rękopisów i innymi praktycznymi czynnościami. Tym niemniej, modlitwa i liturgiczny cykl monastycznych obrzędów pozostawały ośrodkiem życia. Studios stanowi przykład duchowości, która nie przeciwstawia sobie życia cenobitycznego i kontemplacyjnego.

Znaczące jest, że to mnich studycki z Konstantynopola, św. Symeon Nowy Teolog stał się pierwszym wielkim, może nawet największym, mistykiem bizantyńskim. Mnichem z klasztoru Studytów był także uczeń i biograf Symeona, Niketas Stetatos, który opisał doświadczenia mistyczne swego mistrza.

Spośród autorów obecnych w Filokalii, nie tylko Symeon i Niketas należeli do klasztorów miejskich. Prawdopodobnie współczesny im był Eliasz Ekdikos z Konstantynopola, sędzia, kapłan i zapewne także mnich, mający wielkie doświadczenie modlitwy. Duchowości studyckiej bliski był Piotr Damasceński (XII w.), którego traktatom, obok dzieł Maksyma Wyznawcy, Filokalia zapewniła w antologii najwięcej miejsca. Wiadomo o nim niewiele, choć z jego pism wynika, iż był mnichem, piszącym z punktu widzenia „praktycznego”, umiejętnie łącząc konkretne wskazania ascetyczne i mistyczną głębię .

Tak więc Filokalia, gromadząca głównie teksty eremitów i hezychastów, nie pominęła autorów żyjących w klasztorach miejskich, położonych zwłaszcza w Konstantynopolu i okolicy. Wspólnoty te preferowały duchowość o zabarwieniu liturgicznym, aktywnym w świecie i humanistycznym, tym niemniej stanowiły też miejsce rozwoju mistycyzmu i hezychazmu. Potwierdzą to autorzy XIV wieku, związani z Atosem i wielkimi miastami cesarstwa.

2.4. Góra Atos i zwycięstwo hezychazmu (XIII — XV w.)

Wiek XIII — XIV, określany często jako okres syntezy w teologii bizantyńskiej, jest też decydujący w rozwoju hezychazmu i modlitwy Jezusowej. Działał wówczas Grzegorz Palamas, który zajął dominujące miejsce w teologii bizantyńskiej, a następnie prawosławnej. Tworzyli wtedy także inni wielcy autorzy obecni w Filokalii: Teoleptos z Filadelfii, Nicefor Pustelnik, Grzegorz z Synaju, Kalikst i Ignacy z Ksantopulos, Symeon z Tesalonik. Ich życie toczyło się między Atosem, Tesalonikami i Konstantynopolem, między klasztorami i urzędami kościelnymi, wśród zawirowań i niepokojów, które zapowiadały zniknięcie cesarstwa bizantyńskiego (formalnie przestało ono istnieć w 1453 roku, wraz z zajęciem Konstantynopola przez Turków osmańskich).

W tym okresie głównym ośrodkiem życia duchowego pozostawał Atos. Położony na Półwyspie Chalcydyckim w północno — wschodniej Grecji, nabrał w końcu X wieku szczególnego znaczenia w dziejach monastycyzmu. Przyczynił się do tego zwłaszcza św. Atanazy Atonita, duchowy kierownik cesarza Nicefora Fokasa, „ascety na tronie”. W 963 roku, Atanazy założył na półwyspie pierwszy klasztor cenobityczny, zwany Wielką Ławrą. Od tego czasu, Atos wspomagany przez cesarzy, szybko stał się głównym centrum życia monastycznego w Bizancjum. W XI wieku został ogłoszony „Świętą Górą”. W XIV wieku posiadał już 25 wielkich zespołów klasztornych. Jedne przybrały formę cenobityczną, w których wszystko było wspólne: modlitwy, posiłki i codzienna praca. Inne zaś — idiorytmiczną, w których jedynie oficjum niedzielne było wspólne, w tygodniu zaś każdy mnich, według swego rytmu, organizował sobie czas, pracę, posiłki i życie modlitwy, kierując się wskazaniami swego ojca duchowego. Na Atosie znajdowały się też „cele” — małe domki, w których trzech lub czterech mnichów mieszkało wokół ojca duchowego. Wreszcie, żyli tam eremici, całkowicie oddzieleni od świata, opuszczający swe pustelnie jedynie w wielkie święta.

Atos kontynuował tradycje hezychazmu synajskiego. Ciągłość między duchowością synajską i hezychazmem atonickim symbolizuje przybycie na Świętą Górę Grzegorza z Synaju (1255 — 1346). Przejął on tradycję modlitwy Jezusowej na Synaju, potem udał się na Atos, zapoczątkowując nowy okres w tamtejszym życiu monastycznym. Wówczas Atos stał się ośrodkiem praktyki i szerzenia się modlitwy Jezusowej i duchowości hezychastycznej.

Wielkim rzecznikiem duchowości praktykowanej na Atosie stał się w XIV wieku Grzegorz Palamas. Wskazywał on. na wartość skupienia umysłu we wnętrzu człowieka, bronił udziału ciała w modlitwie oraz możliwości doświadczenia nadprzyrodzonego światła, podobnego do jasności, jaką apostołowie widzieli na obliczu Chrystusa na Górze Tabor. Palamas dokonał nadto teologicznego rozróżnienia między istotą Boga i Jego atrybutami (energiami), które również są niestworzone . Naukę Palamasa poparł cesarz Jan VI Kantakuzen. Potwierdziły ją synody w Konstantynopolu w 1341, 1347 i ostatecznie w 1351 roku. Odtąd stała się ona oficjalną nauką Kościoła, obowiązującą w Bizancjum.

Podczas tych sporów w XIV wieku Góra Atos osiągnęła najwyższy poziom swych wpływów na sytuację duchową i na oficjalne życie w Cesarstwie .

Na Świętej Górze została ostatecznie uformowana też modlitwa Jezusowa, która zdobyła tam dominującą pozycję w życiu duchowym. Mimo zachowania śpiewu psalmów i modlitw liturgicznych, stała się sercem wszystkich modlitw. Nabrała także innego wyrazu, niż na Synaju. Jak pisał Mnich Kościoła Wschodniego, „na Atosie straci ona swoją pierwotną płynność, nieokreśloność formalną. Atos stopniowo ustali formułę modlitwy Jezusowej opatrzoną wskazaniem ne varietur, szczególny nacisk zaś będzie kładł na towarzyszącą modlitwie technikę psycho-fizjologiczną. Krótko mówiąc, Atos miał stać się bardziej sformalizowany. Drobna domieszka czułości i spontaniczności z Synaju zagubiła się na Świętej Górze i wolno nam tego żałować” .

Przez wieki Atos b...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Jmcweb.org Booking

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL